AKORDU TASI TIMOR

Hafoin Timor-Leste restaura tiha nia independensia iha 2002, Estadu foun ne’e tama ba akordu provizoriu ho Austrália, hanaran Tratadu Tasi Timor, hodi halo esplorasaun ba rekursu mina no gas iha parte ida iha Tasi Timor hanaran Área Dezenvolvimentu Petrolíferu Hamutuk (JPDA). Akordu ida ne’e hahú vigora kedas iha Timor-Leste nia loron independesia dahuluk, 20 maiu 2002. Tratadu ne’e reflete saida mak iha ona Tratadu Timor Gap entre Indonézia ho Austrália ne’ebé sira konkorda durante okupasaun iha Timor-Leste.

Tuir fali Tratadu Tasi Timor, Timor-Leste negosia tan ona akordu provizoriu balu ho Austrália, hanesan, Tratadu kona-ba Akordu balu iha Tasi Timor (CMATS) no Akordu kona-ba Unitizasaun Kampu Sunrise no Troubadour (Akordu Unitizasaun). CMATS no Akordu Unitizasaun haree fila fali termu fahe reseita no regulatoria hodi kontrola iha Área Dezenvolvimentu Pertilíferu Hamutuk (JPDA) no kampu Greater Sunrise.

CMATS buka atu tau moratória ida (tau bandu ida) ba diskusaun, negosiasaun ka buka atu estabelese fronteira marítima entre Timor-Leste ho Austrália durante tinan 50. Ida ne’e maske ho obrigasaun iha UNCLOS ba Estadu sira ne’ebé hadau lisuk área ida atu negosia hodi hetan akordu ba fronteira marítima permanente ida.

Tuir termu CMATS nian, kada parte bele hakotu tratadu ne’e se planu dezenvolvimentu ba Greater Sunrise ne’e la aprova molok fevereiru 2013.

CMATS hakotu iha 10 abril 2017 hola parte ba pakote ne’ebé konkorda ona hodi harii medida konfidensialidade ba iha prosesu konsiliasaun obrigatória nian.

Tratadu kona ba Tasi Timor

Loron halo akordu Data tama iha vigor Tratadu Partidu Estadu
9 Out 1972 8 Nov 1973 Akordu Fronteira Tasi-Kidun Austrália, Indonézia Tama iha vigor
11 Dez 1989 9 Fev 1991 Tratadu Timor Gap Austrália, Indonézia La tama iha vigor
14 Mar 1997 Akordu Zona Ekonómika Eskluziva Austrália, Indonézia La tama iha vigor; asina maibé la ratifika
5 Jul 2001 Memorandu Intendimentu ba Aranju Tasi Timor Austrália, UNTAET La tama iha vigor
20 Maiu 2002 2 Abr 2003 Tratadu Tasi Timor Austrália, Timor-Leste Tama iha vigor, só tuir saida mak troka iha CMATS iha 2006
6 Mar 2003 23 Fev 2007 Akordu Unitizasaun Internasional Austrália, Timor-Leste Tama iha vigor
12 Jan 2006 23 Fev 2007 Determinadus Ajustes Marítimus iha Tasi Timor (CMATS) Austrália, Timor-Leste Timor-Leste agora dadauk dezafia hela validade husi tratadu ida ne’e

Ba testu kompletu kona ba tratadu sira ne’e, haré Rekursu sira

Ba loron importante sira kona ba akordu relevante Tasi Timor nian husi 1972, haré gráfiku kronograma ne’e

AVIZU LEGAL

AVIZU IMPORTANTE

Website ida ne’e Gabinete Fronteiras Marítimas husi Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas fornese hodi fasilita ema sira ne’ebé lee website ida ne’e, atu aprende kona ba Timor-Leste nia luta ba fronteirs marítimas permanente. Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas no Gabinete Fronteiras Marítimas la simu responsabilidade legal saida deit ba konfiansa ba informasaun saida deit mak iha website ne’e (inklui link ba dokumentu esternu sira). Informasaun iha ne’e hanesan rezumu deit no la bele foti hanesan akonsellamentu legal. Informasaun ho opiniaun sira hato’o iha website ne’e no informasaun hirak ne’ebé ligadu la reprezenta diplomátiku no la limite ka afeta direitu Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas, Gabinete Fronteiras Marítimas, ka Governu Timor-Leste.

Se iha no bele, Gabinete Fronteiras Marítimas fornese anexu no link sira iha lian Tetun.

1972 Akordu Fronteira Tasi-Kidun entre Austrália no Indonézia

Austrália ho Indonézia halo akordu ida ne’e hodi kria fronteira ida entre Austrália ho Indonézia iha tasi-kidun. Tanba iha tempu ne’ebá Portugal mak ezerse hela nia soberania iha Timor-Leste, ne’ebé ema hatene ho naran Timor Portugues, no Portugal desidi hodi la partisipa iha negosiasaun ba Tasi Timor, nune’e Austrália no Indonézia la iha jurisdisaun, atu hodi konkorda ba fronteira marítima ida iha Tasi Timor, parte sul husi Timor Portugues. Tanba ne’e, sira husik hela mamuk ida entre pontu balu iha Tasi Timor, hanaran ‘Timor Gap’.

Enkuantu negosiasaun ba fronteira entre Estadu sira dala ruma sai konfidênsial nafatin, jeralmente ema fiar katak liña fronteira ne’e uluk bazeia barak liu ba prinsípiu plataforma kontinental. Ida ne’e signifika katak liña fronteira iha tasi-kidun ba liu parte norte (besik liu ba Indonézia) duke liña mediana ka liña klaran. Tanba akordu ne’e halo iha tratadu bilateral no Timor-Leste la hola parte ba tratadu ne’e, tratadu ne’e no fronteira ne’e la sai mandatóriu ba Timor-Leste.

1989 Tratadu Timor Gap entre Austrália no Indonézia

Koko atu ‘taka Timor Gap’, Austrália no Indonézia konkorda ba Tratadu Timor Gap iha 1989. Liu husi negosiasaun ba Tratadu Timor Gap bainhira Indonézia okupa hela Timor-Leste, Austrália rekoñese Indonézia nia soberania iha Timor-Leste. Portugal protesta kontra tratadu ne’e iha Tribunal Internasional ba Justisa, maibé Tribunal desidi katak nia la bele ezerse jurisdisaun ba Indonézia, ne’ebé iha tempu ne’ebá Indonézia la aseita jurisdisaun ne’e husi Tribunal.

Tratadu ne’e kria zona tolu ketak-ketak, inklui área ida (atu hanesan oitoan ho Área Konjunta Dezenvolvimentu Petrolíferu agora dadaun ne’e) ne’ebé Austrália no Indonézia fahe 50:50 husi direitu ba reseita ba petróleu no gáz husi zona ne’ebá. Bainhira Timor-Leste sai tiha ona nasaun soberanu ida, tratadu ne’e la iha efeitu ona. Maibé akordu hirak ne’ebé iha Tratadu Timor Gap sai hanesan baze ba Tratadu Tasi Timor entre Austrália no Timor-Leste.

1997 Akordu Zona Ekonómika Eskluziva entre Austrália no Indonézia

Tratadu Zona Ekonómika Eskluziva iha 1997 entre Austrália no Indonézia, ita haré hanesan bazeia ba fronteira liña klaran ida ba direitu bee nian (ba peska). Sira konkorda ketak ba direitu ba tasi-kidun (ba petróleu no gáz) tuir Akordu Fronteira Tasi-Kidun iha 1972. Nasaun rua ne’e asina akordu ne’e, maibé nunka ratifika ida.

2001 Aranju Tasi Timor entre Austrália no UNTAET

Hodi antisipa independênsia Timor-Leste nian, Austrália no Autoridade Tranzitória ba Nasoens Unidas iha Timor-Leste [UNTAET] asina Memorandu Entendimentu [MOU] ida kona ba Tasi Timor. MOU ne’e uza testu barak ne’ebé ikus mai Tratadu Tasi Timor adopta. Nota buat importante ida mak ida ne’e primeira vez Nasoens Unidas negosia akordu ida hodi nasaun ida ne’ebé la kleur tan atu sai independente nia naran.

2002 Tratadu Tasi Timor entre Austrália no Timor-Leste

Tratadu Tasi Timor asina iha loron dahuluk ba restaurasaun ba Timor-Leste nia independênsia (20 Maiu 2002). Hanesan ho Aranju Tasi Timor iha 2001, Tratadu Tasi Timor refleta saida mak iha ona Tratadu Timor Gap.

Área A husi Zona Kooperasaun kria tuir Tratadu Timor Gap no efetivamente troka fali ho Área Konjunta Dezenvolvimentu Petrolíferu (JPDA).

Tratadu Tasi Timor fó 90% husi direitu ba reseita iha JPDA ba Timor-Leste no 10% ba Austrália. Tratadu Tasi Timor mos kria estrutura administrativa ho kamada tolu:

1. “Autoridade dezignada” – Autoridade Nasionál Petróleu Timor-Leste, mak regula atividade petróleu no gaz iha Área Eskluziva ba Timor-Leste (parte norte husi JDPA) no administra atividade loron-loron nian iha JDPA (hanesan lisensiamentu no planu servisu);

2. Komissaun Konjunta, ne’ebé konsiste husi Komisáriu Timor-Leste nain rua no Komisáriu Austrália nain ida. Komisaun ne’e mak responsável ba asuntu estratéjiku boot, inklui atribuisaun ba títulu. Desizaun Komisaun nian tenke hetan unanimidade; no

3. Konsellu Ministerial, kompostu husi ministru sira ho númeru ne’ebé mak hanesan husi Austrália no Timor-Leste nian.

2003 Akordu Unitizasaun Internasional entre Austrália no Timor-Leste

Kampu petróleu no gáz ne’ebé ema hatene boot liu iha Tasi Timor mak Greater Sunrise husi depózitu gáz-kondensadu Sunsrise no Troubador. Akordu Unitizasaun ida ne’ebé Austrália no Timor-Leste konkorda ne’e kona ba kampu Greater Sunrise. Tratadu ne’e hateten katak 20.1% husi Greater Sunrise hetan iha JPDA nia laran no 79.9% hetan iha parte lorosa’e JPDA nian.

Maske nasaun rua ne’e halo negosiasaun no asina tratadu ne’e iha tinan hirak liu ba, Akordu Unitizasaun foin tama iha vigor iha 23 Fevereiru 2007, iha tempu hanesan ho Tratadu Determinadus Ajustes Marítimus iha Tasi Timor mos hahú vigor.

2006 Determinadus Ajuste Marítimus iha Tasi Timor entre Austrália no Timor-Leste

Iha 2006, Austrália ho Timor-Leste konkorda tan aranju provizional ida. Tratadu kona ba Determinadus Aranjus Marítimus iha Tasi Timor (CMATS) troka reseita ne’ebé nasaun rua ne’e fahe ba malu husi kampu Greater Sunrise hodi fahe 50:50 entre Austrália no Timor-Leste.

Iha tempu hanesan, CMATS tau moratória ida ba delimitasaun fronteira marítima enkuantu CMATS no Tratadu Tasi Timor sei iha vigor – ne’e katak durante tinan 50 nia laran (bele to’o 2057, ka bele mos to’o kampu Greater Sunrise ema esplora hotu ona).

Austrália ka Timor-Leste bele termina CMATS tanba ida ne’e sira nia direitu tuir termu iha tratadu ne’e rasik (planu dezenvolvimentu ida ba kampu Greater Sunrise seidauk aprova no produsaun ba petróleu seidauk hahú). Buat importante ida mak se husi nasaun rua ne’e ida, atu termina CMATS, Tratadu Tasi Timor mos la vigor ona.

Timor-Leste agora dadaun kestiona hela kona ba validade husi tratadu ida ne’e. Ba informasaun tan haré iha ne’e.