Estadu Kosteiru, hanesan Timor-Leste, iha direitu atu determina nia direitu soberanu ba rai no tasi ne’ebé haleu. Lei internasional dezenvolve ona prinsípiu no regra sira ba delimitasaun ba fronteiras marítimas entre Estadu sira.

Lei internasional kona-ba tasi nian evolve ona durante tinan atus-ba-atus. Dezde sékulu 15, pergunta ida ‘se mak tasi nia nain’ ne’e sai momoos liu tan, tanba tasi sai hanesan kampu batalla ba Estadu marítimu sira ho interese estratéjiku, militar no rekursu. Tuir fali teknolojia mineral ne’ebé bele fasilita ema asesu ba rikusoin sira iha tasi-kidun, fronteira tasi nian ne’e ema haluan tan, Estadu sira deklara sira nia jurisdisaun marítima sai liuhusi sira nia tasi teritorial.

Kestaun ne’e sai importante liu iha 1945, bainhira Prezidente Amérika nian Harry Truman halo proklamasaun ida hateten katak rekursu hotu ne’ebé iha plataforma kontinental Estadus Unidus nian ne’e (hanesan, tasi-kidun no rai-okos ne’ebé nia luan sukat husi rai maran) Estadus Unidus nian. Estadu kosteiru seluk halo reivindikasaun hanesan, inklui Austrália iha 1953. Reivindikasaun ne’e bazeia ba ‘prinsípiu plataforma kontinental’ ka teoria ‘pronlongamentu natural’. Teoria ne’e jeralmente hateten katak fronteira marítima tenke, bainhira bele, dada husi Estadu kosteiru ida nia plataforma kontinental nia ninin, ne’ebé hatudu ona iha kazu balu nia luan liuhusi kedas Estadu ida nia tasi teritorial.

Jeralmente, lei internasional hakat liu ona husi buat ne’ebé istórikamente foka ba jeolojia tasi-kidun nian hanesan fator xave determinante ida ba fronteira marítima, no tuir fali abordajen ida ne’ebé bazeia ba distansia hodi hetan solusaun ekitativa ida ba área ida ne’ebé Estadu kosteiru sira hadau lisuk, baibain liuhusi dada liña klaran ida (ka ‘ekidistante’) entre sira nia tasi-ibun no ajusta hodi haree ba sirkunstansia relevante sira.

UNCLOS mak tratadu multilateral ne’ebé lidera iha lei tasi nian. Timor-Leste, Austrália no Indonézia mos pertense ba UNCLOS, ne’ebé  asina iha 1982 no vigora iha 1994. Tratadu ida ne’e nasaun barak liu mak asina no ratifika ona iha istória. Timor-Leste ratifika UNCLOS iha 10 janeiru 2013.
UNCLOS rekoñese katak Estadu kosteiru iha direitu ba área hirak ne’ebé defini ona iha tasi no tasi-kidun. UNCLOS formaliza abordajen ida ne’ebé bazeia ba distansia hodi defini área marítima, inklui tasi teritórial, Zona Ekonómika Eskluziva, no plataforma kontinental.
Figura iha leten ne’e reprezenta Estadu kosteiru nia direitu potensial tuir lei internasional, bainhira la iha área ne’ebé Estadu viziñu sira hadau lisuk. Ba informasaun tan ba área marítima UNCLOS nian ne’ebé tau ona iha diagrama ne’e, haree pergunta ne’ebé ema husu beibeik.
Atu hatene tan kona ba UNCLOS área marítima ne’ebé iha diagrama ne’e, haré Pergunta Ema Husu Bebeik

Estadu sira ne’ebé hola parte ba UNCLOS iha obrigasaun atu hetan akordu kona-ba fronteira marítima permanente ho sira nia viziñu sira ne’ebé sira iha reivindikasaun hanesan ba Zona Ekonómika Eskluziva (ka bainhira sira nia tasi nia luan la to’o 400 millas naútikas hanesan Timor-Leste ho Austrália nia kazu, no Timor-Leste ho Indonézia nian) ka direitu ba plataforma kontinental.

UNCLOS kria ona prinsipiu delimitasaun ba plataforma kontinental no Zona Ekonómika Eskluziva entre Estadu sira ne’ebé sira nia tasi-ibun hateke ba malu ka rabat malu, sira tenki hetan akordu bazeia ba lei internasional, hodi bele hetan “solusaun ekitativa” ida. Tribunal internasional sira mak determina prinsipiu delimitasaun ne’e. Orgaun hodi tesi lia, koñesidu mak

UNCLOS kria ona prinsipiu delimitasaun ba plataforma kontinental no Zona Ekonómika Eskluziva entre Estadu sira ne’ebé sira nia tasi-ibun hateke ba malu ka rabat malu, sira tenki hetan akordu bazeia ba lei internasional, hodi bele hetan “solusaun ekitativa” ida. Tribunal internasional sira mak determina prinsipiu delimitasaun ne’e. Orgaun hodi tesi lia, koñesidu mak   Tribunal Internasional ba Justisa no Tribunal Internasional ba Lei Tasi interpreta no aplika tiha ona provizaun relevante UNCLOS nian, no dezenvolve metodolojia loloos ida hodi delimita fronteira entre Estadu rua.

Iha Libia kontra Malta (1985),Tribunal Internasional Justisa desidi katak fator jeolojia (hanesan tasi-kidun nia luan) ne’e la relevante ona bainhira nasaun sira iha reivindikasaun ne’ebé tatulak malu. Kazu ida ne’e importante hodi justifika prinsipiu plataforma kontinental nia frakeza bainhira hafahe fronteira marítima tuir UNCLOS.

Iha 2009, Tribunal fó nia desizaun ba Kazu Mar Negru (Romenia kontra Ukraina), ne’ebé sai tiha ona deklarasaun importante tebes ida ba kestaun lei internasional modernu. Tribunal konfirma ona katak metodolojia faze tolu ‘ekidistansia/sirkunstansia relevante’ ne’e estabelese loos ona bazeia ba lei hanesan metodolojia padraun hodi delimita fronteira.

Faze tolu abordajen ne’e nian mak hanesan tuir mai:

  1. Dada liña ekidistânsia provizória ida (dada liña iha klaran entre pontu baze fíziku ne’ebé relevante husi Estadu idak-idak nia tasi-ibun);
  2. Ajusta liña ne’e se iha sirkumstânsia relevante (ezemplu illa sira, efeitu husi tasi-ibun ne’ebé konkavu ka konvexu no diferensia iha tasi-ibun nia naruk, iha mos sirkumstânsia seluk tan); no
  3. Haré fila fali se ajustamentu provizória ba liña ekidistânsia ne’e hanesan ba Estadu rua ne’e ka, lae (hanesan área marítima ne’ebé delimita ona no Estadu idak-idak nia tasi-ibun nia naruk).

Importante liu mak faze tolu ne’e tenki atinji “solusaun ekitativa” ida, ne’ebé hanesan prinsípiu tomak ba delimitasaun marítima no ida ne’e temi espesifikamente iha Artigu 74 no 83 iha UNCLOS.

Tribunal Internasional ba Lei Tasi nian apoia desizaun ba Kazu Mar Negru (2009)nian ne’e, Tribunal Internasional ba Lei Tasi nian rekomenda ona ba  Bangladesh kontra Mianmar (2012), no Tribunal Internasional Justisa konfirma tan iha kazu  Nikaragua kontra Kolombia (2012) no Peru kontra Chile (2014), no mos Tribunal Arbitrajen Permanente uza ba Bangladesh kontra Índia (2014).

Iha UNCLOS, enkuantu hein hela akordu final, Estadu sira bele halo akordu provizional hanesan prátika natural ida, maibé akordu hirak ne’e “la bele tau risku ka taka fali dalan hodi hakat ba akordu final” (hare Artigu 74 no 83 husi UNCLOS).

AVIZU LEGAL

AVIZU IMPORTANTE

Website ida ne’e Gabinete Fronteiras Marítimas husi Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas fornese hodi fasilita ema sira ne’ebé lee website ida ne’e, atu aprende kona ba Timor-Leste nia luta ba fronteirs marítimas permanente. Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas no Gabinete Fronteiras Marítimas la simu responsabilidade legal saida deit ba konfiansa ba informasaun saida deit mak iha website ne’e (inklui link ba dokumentu esternu sira). Informasaun iha ne’e hanesan rezumu deit no la bele foti hanesan akonsellamentu legal. Informasaun ho opiniaun sira hato’o iha website ne’e no informasaun hirak ne’ebé ligadu la reprezenta diplomátiku no la limite ka afeta direitu Konsellu ba Delimitasaun Definitiva ba Fronteiras Marítimas, Gabinete Fronteiras Marítimas, ka Governu Timor-Leste.

Se iha no bele, Gabinete Fronteiras Marítimas fornese anexu no link sira iha lian Tetun.

Estadu Kosteiru

Termu ida ne’ebé ema uza iha Nasoens Unidas nia Konvensaun ba Lei Tasi hodi deskreve nasaun ida ne’ebé iha tasi-ibun.

Delimitasaun

Dada liña ba fronteira marítima ida.

Asina (tratadu ida)

Hanesan konkluzaun ba negosiasaun sira, Estadu nia reprezentante bele asina testu husi tratadu ida hodi hatudu sira nia Estadu nia intensaun hodi lao tuir tratadu ne’e. Rekirementu seluk tan ba Estadu maioria mak ratifika tratadu ida, molok tratadu ne’e sai lei.

Ratifika (tratadu ida)

Tratadu ida la vigor ka kesi Estadu ida legalmente to’o Estadu ne’e ratifika tratadu ne’e. Ratifikasaun mak faze ikus hodi fó Estadu nia konsentimentu formal ba tratadu ida. Hafoin Estadu ida asina tiha tratadu ida, jeralmente Estadu ne’e sei fó nia konsentimentu formal liu husi pasa aktu Parlamentu ida, ka liu husi deklarasaun formal ida husi Governu ida.

Tasi teritórial

Tasi teritórial nia luan to’o 12 millas naútikas husi Estadu ida nia liña baze (ne’ebé babain ema dada husi liña bee-badak iha tasi-ibun). Estadu iha kontrola ba sira nia aero-espasu iha lalehan, iha tasi teritórial nia leten no bee laran, tasi-kidun no rai-okos iha karaik.

Tribunal Internasional ba Justisa

Tribunal prinsipal ba Nasoens Unidas no ema hatene liu hanesan “Tribunal Mundu” nian. Só Estadu sira (nasaun sira) deit mak bele hola parte ba prosesu iha tribunal ne’e. UNCLOS fó jurisdisaun ba Tribunal Internasional ba Justisa hodi tesi disputa ba fronteira marítima entre nasaun sira. Tribunal Internasional ba Justisa iha Haia iha Olanda.

Tribunal Internasional ba Lei Tasi (ITLOS)

Tribunal ida ne’ebé ema estabelese hodi rezolve disputa sira ne’ebé relasiona ho Nasoens Unidas nia Konvensaun ba Lei Tasi. Ida ne’e inklui disputa ba fronteira marítima. Tribunal Internasional ba Lei Tasi ne’e iha Hamburg, Alemaña.